নীতি আয়োগঃ ভাৰতত সমবায় আৰু বিত্তীয় ফেডাৰেলিজমৰ নতুন যুগ

ডিজিটেল ডেস্কঃ বিগত ১১ বছৰত ভাৰতত সমবায় আৰু বিত্তীয় ফেডাৰেলিজমে এক নতুন যুগৰ সূচনা কৰিছে। কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্য চৰকাৰসমূহে লক্ষ্যত উপনীত হোৱাৰ বাবে আৰ্থ-সামাজিক পৰিৱৰ্তনৰ ক্ষেত্ৰত একেলগে কাম কৰিছে। অভূতপূৰ্ব পৰিসৰত প্ৰতিষ্ঠানগত আৰু ইয়াৰ প্ৰক্ৰিয়াৰ সংস্কাৰে সকলো স্তৰতে ব্যতিক্ৰমী প্ৰভাৱ কঢ়িয়াই আনিছে, ইয়াৰ ভিতৰত আটাইতকৈ উল্লেখযোগ্য হৈছে ২৫ কোটি নাগৰিকক দৰিদ্ৰতাৰ পৰা মুক্ত কৰণ।

২০১৫ চনত পৰিকল্পনা আয়োগক নীতি আয়োগলৈ ৰূপান্তৰ কৰা হৈছিল। এই পৰিৱৰ্তন আছিল অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ। এই পৰিৱৰ্তনে কেন্দ্ৰৰ পৰা ৰাজ্যলৈ একমুখী নীতিৰ প্ৰবাহৰ ঠাইত দুয়োৰে মাজত সহযোগিতামূলক অংশীদাৰিত্ব স্থাপন কৰিছিল। 

নীতি আয়োগে কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্যৰ মাজত সেতুবন্ধন কৰাত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছে। তাৰোপৰি নীতি আয়োগে ৰাজ্যসমূহক তেওঁলোকৰ উন্নয়নমূলক এজেণ্ডাৰ মালিকীস্বত্ব ল’বলৈ উৎসাহিত কৰিছে আৰু কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্যসমূহৰ মাজত এখন সেতু হৈ পৰিছে।

এই আয়োগৰ বাৰ্ষিক বৈঠকত কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্যসমূহৰ ৰাজনৈতিক নেতৃত্বৰ বাবেও এক উল্লেখনীয় মঞ্চ হৈ পৰিছে। আয়োগে ৰাষ্ট্ৰীয় গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়সমূহৰ ওপৰত আলোচনাৰ বাবে শীৰ্ষ মঞ্চ হিচাপে কাম কৰি আহিছে। প্ৰতি বছৰে আয়োগে অনুষ্ঠিত কৰি অহা মুখ্য সচিব সন্মিলনখনতো দেশৰ জ্যেষ্ঠ আমোলাসকলে বিভিন্ন প্ৰত্যাহ্বানসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা আৰু ইয়াৰ সমাধানৰ বাবে উত্তম পদ্ধতিসমূহৰ সন্দৰ্ভত আলোচনাৰ মঞ্চ হিচাপে গঢ়ি তুলিছে। 

নীতি আয়োগৰ সূচকাংকসমূহে প্ৰতিযোগিতামূলক ফেডাৰেল ব্যৱস্থাৰ বাবে অনুঘটক হিচাপেও কাম কৰিছে। পিছপৰা ৰাজ্যসমূহক তেওঁলোকৰ প্ৰদৰ্শন উন্নত কৰিবলৈ অনুপ্ৰাণিত কৰিছে। আকাংক্ষিত জিলা আৰু ব্লক কাৰ্যসূচীয়ে প্ৰায় ৩৫০ খন জিলা আৰু ৫০০ ব্লকৰ নাগৰিকৰ জীৱনৰ মান উন্নত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত পৰিৱৰ্তন সাধন কৰিছে। 

ৰাজ্যসমূহৰ বাবে উন্নয়নৰ চাবিকাঠি হ’ল পৰ্যাপ্ত সম্পদৰ উপলব্ধতা। এই দিশত এটা উল্লেখযোগ্য পদক্ষেপ আছিল কৰ বিভাজনযোগ্য পুলত ৰাজ্যসমূহৰ অংশ ৩২ শতাংশৰ পৰা ৪২ শতাংশলৈ বৃদ্ধি কৰাৰ সিদ্ধান্ত। চতুৰ্দশ বিত্ত আয়োগৰ পৰামৰ্শ আৰু কেন্দ্ৰই কাৰ্যকৰী কৰা এইটোৱেই আছিল কৰ বিভাজনৰ ক্ষেত্ৰত এতিয়ালৈকে হোৱা আটাইতকৈ ডাঙৰ পৰিৱৰ্তন। 

ইয়াক সহযোগিতামূলক মনোভাৱেৰে ৰূপায়ণ কৰা হৈছিল যাতে আঁচনিৰ ডিজাইন আৰু ৰূপায়ণৰ ক্ষেত্ৰত ৰাজ্যসমূহক স্বায়ত্তশাসন প্ৰদান কৰা। ৰাজ্যসমূহৰ বিত্তীয় স্বায়ত্তশাসনৰ সমাধান আৰু বৈষম্য হ্ৰাস কৰাৰ বাবে বিত্ত আয়োগৰ সূত্ৰ অহৰহ বিকশিত হৈ আহিছে। 

১১ নং (২০০৪-০৫) আৰু ১৫ নং বিত্ত আয়োগ (২০২৩-২৪)ৰ মাজত উত্তৰ প্ৰদেশ, ৰাজস্থান আৰু ছত্তীশগড়ৰ দৰে দৰিদ্ৰ ৰাজ্যলৈ বদলিৰ পৰিমাণ যথেষ্ট বৃদ্ধি পাইছে। ২০১৪-১৫ চনৰ পৰা ২০২৪-২৫ চনলৈকে সৰ্বমুঠ কেন্দ্ৰীয় কৰ হস্তান্তৰৰ দিশলৈ চালে দেখা যায় কেন্দ্ৰীয় কৰত ৰাজ্যসমূহৰ অংশীদাৰিত্ব ৩.৩৭ লাখ কোটি টকাৰ পৰা ১২.২৩ লাখ কোটি টকালৈ বৃদ্ধি পাইছে।

কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্যসমূহৰ মাজত ঐকমত্যৰ জৰিয়তে সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ সৈতে বিত্তীয় ফেডাৰেলিজমৰ মঞ্চ হিচাপে কাম কৰিছে জি এছ টি কাউন্সিলেও। প্ৰকৃততে ৰাজ্যসমূহে জি এছ টিৰ পৰা প্ৰায় ৭১ শতাংশ ৰাজহ লাভ কৰে, আনহাতে কেন্দ্ৰৰ অংশ প্ৰায় ২৯ শতাংশ।

জি এছ টি আৰম্ভ হোৱাৰ পিছৰে পৰা ৰাজ্যসমূহক ১৪ শতাংশ ক্ষতিপূৰণৰ নিশ্চয়তা প্ৰদানৰ বাবে কেন্দ্ৰই বছৰি জিডিপিৰ ০.৫-১ শতাংশ ৰাজহ ত্যাগ কৰি আহিছে। ২০১৭-১৮ বৰ্ষৰ পৰা ২০২৪-২৫ চনলৈ ৰাজ্যসমূহক জি এছ টি ক্ষতিপূৰণ হিচাপে প্ৰদান কৰা হৈছে প্ৰায় ৬.৫২ লাখ কোটি টকা।

বিত্তীয় ফেডাৰেলিজমৰ প্ৰতি কেন্দ্ৰৰ দায়বদ্ধতাই পূৰ্বৰ দশকৰ তুলনাত যোৱা দশকত অধিক সম্পদৰ সৈতে ৰাজ্যসমূহক শক্তিশালী কৰি তুলিছে। ২০১৫-১৬ চনৰ পূৰ্বৰ দশকত জিডিপিৰ সৈতে মুঠ স্থানান্তৰৰ অনুপাত (কেন্দ্ৰীয় কৰ, অনুদান, আৰু ঋণকে ধৰি) ৫.২ শতাংশ আছিল, আৰু এতিয়া ই ৬.৫ শতাংশলৈ বৃদ্ধি পাইছে।

এই সময়ছোৱাত কেন্দ্ৰৰ পৰা অনুদান ২৩৪ শতাংশ বৃদ্ধি পাইছে, আৰু কেন্দ্ৰৰ পৰা মুঠ ঋণৰ পৰিমাণ ৯৯২ শতাংশ বৃদ্ধি পাইছে। কেন্দ্ৰীয় বাজেট ২০২৫-২৬ত প্ৰস্তাৱ কৰা হৈছে যে মূলধনী ব্যয়ৰ বাবে ৰাজ্যসমূহক ৫০ বছৰৰ সুতমুক্ত ঋণৰ বাবে ১.৫ লাখ কোটি টকা ব্যয় কৰা হ’ব। 

আনকি তামিলনাডু আৰু পশ্চিম বংগৰ দৰে ৰাজ্যতো  ২০০৪-১৪ চনৰ পৰা ২০১৪-২৪ চনলৈকে মুঠ ৰাজহৰ শতাংশ হিচাপে কেন্দ্ৰৰ পৰা পোৱা গড় কেন্দ্ৰীয় কৰ আৰু অনুদান ক্ৰমে ২৫ শতাংশৰ পৰা ৩১ শতাংশ আৰু ৪৯ শতাংশৰ পৰা ৫৬ শতাংশলৈ বৃদ্ধি পাইছে। নিৰপেক্ষভাৱে ক’বলৈ গ’লে এই সময়ছোৱাত কেন্দ্ৰৰ দ্বাৰা সকলো ৰাজ্য/কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চললৈ বাৰ্ষিক মুঠ হস্তান্তৰ ১৪.৯৬ লাখ কোটি টকা বৃদ্ধি পাইছে।

বিষয়সমূহক কেন্দ্ৰীয়, ৰাজ্য আৰু সমান্তৰাল তালিকাত বিভাজনে চৰকাৰৰ প্ৰতিটো স্তৰলৈ দায়িত্বসমূহ দক্ষতাৰে বিতৰণ কৰিবলৈ সক্ষম কৰে। কিন্তু কেন্দ্ৰই কেন্দ্ৰীয় খণ্ড (চি এছ) আৰু কেন্দ্ৰীয় পৃষ্ঠপোষকতা আঁচনি (চি এছ এছ)ৰ জৰিয়তে ৰাজ্য আৰু সমান্তৰাল তালিকাৰ বিষয়সমূহত অৰিহণা যোগাই আহিছে। 

২০১৫-১৬ আৰু ২০২৩-২৪ চনৰ ভিতৰত চি এছ আৰু চি এছ এছ মুক্তি ১৯৭ শতাংশ বৃদ্ধি পঞ্জীয়ন কৰে। চি এছ এছৰ কিছুমানে পৰিৱৰ্তনশীল প্ৰভাৱ পেলাইছে। জল জীৱন অভিযানত ২০১৯-২০ চনৰ পৰা ২০২৫-২৬ বৰ্ষৰ ভিতৰত ৫৭০ শতাংশ সম্পদ আবণ্টন বৃদ্ধি পোৱাৰ লগতে ১৫.৪৪ কোটি গ্ৰাম্য পৰিয়ালক টেপ পানীৰ সংযোগেৰে উপকৃত কৰা হৈছে। 

২০১৮-১৯ আৰু ২০২৫-২৬ চনৰ ভিতৰত প্ৰধানমন্ত্ৰী জন আৰোগ্য যোজনাৰ বাজেট অনুমান ২৯২ শতাংশ বৃদ্ধি পাইছে। ফলস্বৰূপে পকেটৰ বাহিৰৰ স্বাস্থ্য ব্যয় ৬২.৬ শতাংশৰ পৰা ৩৯.৪ শতাংশলৈ হ্ৰাস পাইছে, একে সময়ছোৱাত ১.২৫ লাখ কোটি টকাৰ ৰেকৰ্ড সঞ্চয় হৈছে। 

২০২০ চনৰ পৰা ২০২৫ চনলৈ ২০২৪ চনৰ ভিতৰত ইতিমধ্যে ২.৬৭ কোটি ঘৰ নিৰ্মাণ কৰি পি এম আৱাস যোজনা-গ্ৰামীনৰ বাবে আবণ্টন প্ৰায় ১৮১ শতাংশ বৃদ্ধি পাইছে।এই আঁচনিসমূহে সাধাৰণ নাগৰিকৰ জীৱনলৈ যি তৃণমূল পৰ্যায়ৰ পৰিৱৰ্তন আনিছে সেয়া স্পষ্ট। সমবায় ফেডাৰেলিজমৰ প্ৰতি কেন্দ্ৰৰ দায়বদ্ধতা সমানে স্পষ্ট কাৰণ পানী, স্বাস্থ্য আৰু গৃহ নিৰ্মাণ সকলো সংবিধানৰ ৰাজ্যিক তালিকাত আছে।

সংবিধানত “ফেডাৰেলিজম” শব্দটো বিশেষভাৱে উল্লেখ কৰা হোৱা নাই। তথাপিও ই আমাৰ পথ প্ৰদৰ্শক মন্ত্ৰ হৈ আহিছে। বি আৰ আম্বেদকাৰে কৈছিল, “সময় আৰু পৰিস্থিতিৰ প্ৰয়োজনীয়তা অনুসৰি আমাৰ সংবিধান একক আৰু ফেডাৰেল দুয়োটা হ’ব”। যোৱা দশকটো সমবায়, প্ৰতিযোগিতামূলক আৰু বিত্তীয় ফেডাৰেলিজমৰ শক্তি আৰু ১৪০ কোটি নাগৰিকৰ জীৱনত ইয়াৰ ইতিবাচক প্ৰভাৱ পৰিলক্ষিত হৈছে।