ইন্দিৰা গান্ধী আৰু দুটুকুৰা হৈ পৰা পাকিস্তান...

ডিম্পুল বৰগোহাঁই

মাত্ৰ ১৩ দিনত পাকিস্তানক দুটা ভাগত বিভক্ত কৰিছিল প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী ইন্দিৰা গান্ধীয়ে৷  আমেৰিকাই পাকিস্তানৰ সেনাক সমৰ্থন দিবলৈ বংগোপসাগৰত মেলি দিয়া যুদ্ধ জাহাজ দেখিও দৃঢ়তাৰে থিয় হৈছিল৷  এই দৃঢ়তা আৰু সেনাৰ পৰাক্ৰমে নতশিৰ হ’বলৈ বাধ্য কৰিছিল ৯০ হাজাৰ পাকিস্তানী সেনাক, সলনি হৈছিল বিশ্বৰ মানচিত্ৰ৷

ইন্দিৰা গান্ধী আৰু বাংলাদেশৰ জন্মৰ ইতিহাস এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ ৰাজনৈতিক, সামৰিক, আৰু মানৱীয় সংঘাতৰ জটিল আখ্যান। ১৯৭১ চনত বাংলাদেশৰ স্বাধীনতা যুদ্ধ আৰু পাকিস্তানৰ আত্মসমৰ্পণে দক্ষিণ এছিয়াৰ ৰাজনৈতিক মানচিত্ৰক চিৰদিনৰ বাবে সলনি কৰি দিছিল। 

এই ঘটনাৱলীৰ মূলতে আছিল ভাৰতৰ তেতিয়াৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী ইন্দিৰা গান্ধীৰ দূৰদৰ্শী নেতৃত্ব, যিয়ে কেৱল ভাৰতৰ স্বাৰ্থই নহয়, এটা জনগোষ্ঠীৰ মুক্তিৰ বাবে আন্তৰ্জাতিক স্তৰত এক বলিষ্ঠ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছিল। ১৯৪৭ চনত ভাৰত বিভাজনৰ সময়ত পাকিস্তানৰ জন্ম হৈছিল দুটা ভৌগোলিকভাৱে বিচ্ছিন্ন অঞ্চল লৈ—পশ্চিম পাকিস্তান (বৰ্তমানৰ পাকিস্তান) আৰু পূৰ্ব পাকিস্তান (বৰ্তমানৰ বাংলাদেশ)।

ইয়াৰ মাজত থকা ভৌগোলিক আৰু সাংস্কৃতিক দূৰত্বই ক্ৰমে ৰাজনৈতিক অসমতাক উল্কি কৰি তুলিছিল। পূৰ্ব পাকিস্তানৰ বাঙালী জনগোষ্ঠীয়ে ভাষা, সংস্কৃতি, অৰ্থনীতি, আৰু ৰাজনীতিত পশ্চিম পাকিস্তানী শাসকশ্ৰেণীৰ দ্বাৰা বৈষম্যৰ সন্মুখীন হৈছিল। ১৯৭০ চনৰ সাধাৰণ নিৰ্বাচনত শেখ মুজিবুৰ ৰহমানৰ নেতৃত্বত আৱামী লীগে পূৰ্ব পাকিস্তানত প্ৰচুৰ সংখ্যাগৰিষ্ঠতা লাভ কৰিছিল, কিন্তু পশ্চিম পাকিস্তানী নেতৃত্বই ক্ষমতা হস্তান্তৰত অস্বীকাৰ কৰে।

ইয়াৰ পৰিণতিত ১৯৭১ চনৰ মাৰ্চ মাহত পাকিস্তানী সেনাবাহিনীয়ে পূৰ্ব পাকিস্তানত "অপাৰেচন চাৰ্চলাইট" নামে এক নৃশংস সামৰিক অভিযান আৰম্ভ কৰে, য’ত গণহত্যা, অত্যাচাৰ, আৰু ধ্বংসযজ্ঞ চলাইছিল। এই সময়ছোৱাত প্ৰায় এক কোটি বঙালীয়ে শৰণাৰ্থী হিচাপে ভাৰতত আশ্ৰয় লয়।

ভাৰতৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী ইন্দিৰা গান্ধীয়ে এই সংকটক এক গভীৰ মানৱীয় আৰু ৰাজনৈতিক সমস্যা হিচাপে চিনাক্ত কৰিছিল। তেওঁ আন্তৰ্জাতিক সম্প্ৰদায়ক পূৰ্ব পাকিস্তানৰ পৰিস্থিতিৰ প্ৰতি সজাগ কৰিবলৈ কূটনৈতিক প্ৰচেষ্টা আৰম্ভ কৰে। কিন্তু আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু চীনকে ধৰি কিছুমান ৰাষ্ট্ৰই পাকিস্তানক সমৰ্থন আগবঢ়োৱাত ইন্দিৰাই একপক্ষীয়ভাৱে কাৰ্য্য কৰিবলৈ বাধ্য হয়।

তেওঁৰ নেতৃত্বত ভাৰতই শৰণাৰ্থীসকলৰ সহায়ত এক বৃহৎ মানৱীয় অভিযান আয়োজন কৰে, লগতে মুক্তিবাহিনীক (বাংলাদেশৰ স্বাধীনতা যোদ্ধা) গোপনীয় সামৰিক সহায় আগবঢ়ায়। ইয়াৰ উপৰিও, ইন্দিৰাই ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ সৈতে মিত্ৰতাপূৰ্ণ চুক্তি স্বাক্ষৰ কৰি ভাৰতক এক কূটনৈতিক সুৰক্ষা বলয় দিয়ে, যিয়ে যুদ্ধৰ সময়ত পাকিস্তানক সমৰ্থন কৰা ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ প্ৰভাৱ হ্ৰাস কৰাত সহায় কৰে।

১৯৭১ চনৰ ডিচেম্বৰত পাকিস্তানী বায়ুসেনাই ভাৰতৰ উত্তৰাঞ্চললৈ আক্ৰমণ কৰে, যাৰ ফলত আনুষ্ঠানিকভাৱে ভাৰত-পাকিস্তান যুদ্ধ আৰম্ভ হয়। ইন্দিৰা গান্ধীৰ নিৰ্দেশত ভাৰতীয় সেনাই পূৰ্ব পাকিস্তানত দ্ৰুতগতিত আগবাঢ়ি যায় আৰু মুক্তিবাহিনীৰ সৈতে যুটীয়াভাৱে কাৰ্য্য কৰে।

মাত্ৰ ১৩ দিনৰ যুদ্ধৰ পিছত পাকিস্তানী সেনাই ১৬ ডিচেম্বৰত ঢাকাত আত্মসমৰ্পণ কৰে। এই দিনটো বাংলাদেশত "বিজয় দিৱস" হিচাপে পালন কৰা হয়। আত্মসমৰ্পণৰ দলিলত স্বাক্ষৰ কৰোঁতে ভাৰতীয় সেনাপতি জেনেৰেল জগজিত সিং অৰোৰাৰ সন্মুখত পাকিস্তানী লেফটেনেণ্ট জেনেৰেল এ এ কে নিয়াজীৰ আত্মসমৰ্পণে এটা নতুন ৰাষ্ট্ৰৰ জন্মৰ সূচনা কৰে।

ইন্দিৰা গান্ধীৰ ৰাজনৈতিক সাহস আৰু কৌশলই এই যুদ্ধত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল। তেওঁ কেৱল যুদ্ধজয়েই নহয়, যুদ্ধৰ পিছৰ শান্তি প্ৰক্ৰিয়াকো সুচাৰুৰূপে পৰিচালনা কৰিছিল। ১৯৭২ চনত ছিমলা চুক্তিৰ জৰিয়তে তেওঁ পাকিস্তানৰ সৈতে সম্পৰ্ক স্বাভাৱিক কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল, যদিও বাংলাদেশৰ স্বীকৃতি আদি বিষয়ত তেওঁ অনমনীয় আছিল। বাংলাদেশৰ জন্মই কেৱল এটা ৰাষ্ট্ৰৰ স্বাধীনতাই নহয়, দক্ষিণ এছিয়াত ভাৰতৰ অগ্ৰণী ভূমিকা আৰু ইন্দিৰা গান্ধীৰ নেতৃত্বক বিশ্বৰ দৃষ্টিত স্থাপন কৰিছিল।

যুদ্ধৰ পিছত বাংলাদেশৰ স্বাধীনতাক বহু দেশে স্বীকৃতি দিয়ে, আৰু শেখ মুজিবুৰ ৰহমান নৱগঠিত ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰথম নেতা হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰে। কিন্তু এই যুদ্ধই পাকিস্তানৰ ৰাজনৈতিক আৰু সামৰিক স্থিতিক এক গভীৰ আঘাত দিছিল। পাকিস্তানী সমাজত এই পৰাজয়ক এক "ভংগন" (অপমান) হিচাপে গণ্য কৰা হয়, আৰু ইয়াৰ পৰাই দেশখনৰ ভিতৰত ৰাজনৈতিক অস্থিৰতা আৰু সামৰিক নিয়ন্ত্ৰণ বৃদ্ধি পায়।

ইতিহাসকাৰসকলৰ মতে, ইন্দিৰা গান্ধীৰ সিদ্ধান্ত আৰু কূটনীতি বাংলাদেশৰ স্বাধীনতা যুদ্ধৰ সফলতাক সম্ভৱ কৰি তুলিছিল। তেওঁৰ এই কৃতিত্বক ভাৰতীয় ৰাজনীতিত এক উজ্জ্বল অধ্যায় হিচাপে স্মৰণ কৰা হয়। অন্যহাতেদি, এই সংঘাতই দক্ষিণ এছিয়াত ৰাষ্ট্ৰীয়তাবাদ, সাংস্কৃতিক পৰিচয়, আৰু গণতন্ত্ৰৰ দাবীৰ গুৰুত্বক পুনৰাই মনোনীত কৰিছিল। বাংলাদেশৰ জন্মৰ লগে লগে ই দক্ষিণ এছিয়াৰ ৰাজনৈতিক গতিশীলতা আৰু ভাৰত-পাকিস্তানৰ সম্পৰ্কৰ এক নতুন যুগৰ সূচনা কৰিলে।

ইন্দিৰা গান্ধীৰ কূটনৈতিক দক্ষতাই বাংলাদেশৰ স্বাধীনতা যুদ্ধৰ সময়ত আন্তৰ্জাতিক সম্প্ৰদায়ক এক জটিল ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতিৰ সন্মুখীন কৰিছিল। আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰই পাকিস্তানক সমৰ্থন কৰি ইয়ংকী প্ৰশাসনে ভাৰতৰ বিৰুদ্ধে ভাৰসাম্য ৰক্ষাৰ চেষ্টা কৰিছিল, আনহাতে চীনেও পাকিস্তানৰ সৈতে সামৰিক মিত্ৰতা বজাই ৰাখিছিল।

এই পৰিস্থিতিত ইন্দিৰাই ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ সৈতে ১৯৭১ চনৰ আগষ্টত স্বাক্ষৰিত হৈছিল ইন্দো-ছোভিয়েট শান্তি, মৈত্ৰী আৰু সহযোগিতা চুক্তি। এই চুক্তিয়ে ভাৰতক এক কূটনৈতিক সুৰক্ষা বলয় প্ৰদান কৰাৰ লগতে যুদ্ধৰ সময়ত ছোভিয়েটৰ ভেটোৰ দ্বাৰা ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ প্ৰস্তাৱক অৱৰুদ্ধ কৰাত সহায় কৰিছিল।

ইন্দিৰা গান্ধীয়ে জাতিসংঘ, ইউৰোপীয় ৰাষ্ট্ৰ, আৰু কমনৱেলথ দেশসমূহক পূৰ্ব পাকিস্তানৰ মানৱীয় সংকটৰ প্ৰতি দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰিবলৈ সফলভাৱে লবি গ্ৰুপৰ দৰে কূটনৈতিক প্লেটফৰ্ম ব্যৱহাৰ কৰিছিল। তেওঁৰ ভাষণসমূহত বঙালী জনগোষ্ঠীৰ অধিকাৰৰ প্ৰতি সমৰ্থন আৰু পাকিস্তানী সেনাৰ নৃশংসতাৰ বিৱৰণে বিশ্বজনমত গঠনত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা লৈছিল।